Najwyższym pasmem w Sudetach są Karkonosze, z najwyższym wzniesieniem Śnieżką 1602 m n.p.m., zwaną królową Sudetów. W podziale fizycznogeograficznym Karkonosze pokrywają obszar od Przełęczy Szklarskiej (886 m n.p.m.) na zachodzie, gdzie sąsiadują z Górami Izerskimi, po Przełęcz Lubawską (516 m n.p.m.) na wschodzie, oddzielającą je od Gór Kruczych. Od północy wyraźna morfologiczna krawędź na linii Piechowice – Sobieszów – Sosnówka Dolna – Kowary oddziela pasmo od Kotliny Jeleniogórskiej. Bardziej umowny charakter posiada granica południowa na linii Jilemnice – Vrchlabi – Mlade Buky – granica między Polską a Republiką Czeską.
Karkonosze mają zasadniczo układ grzbietowy, z którego wyłamuje się od południa Podgórze Karkonoskie i od północy Pogórze Karkonoskie. Strome uskoki z północy (150 -200 m) i południa nadają im wygląd klasycznego zrębu. W przypadku polskiej części zróżnicowanie pasma wygląda następująco:
· Pogórze Karkonoskie zbudowane z granitów i oddzielone od granicznych grzbietów głębokim Karkonoskim Padołem Śródgórskim o charakterze tektonicznym i średnich wysokościach 650 m n.p.m., opada szeregiem garbów i grzbiecików ku Kotlinie Jeleniogórskiej. Od zachodu wydziela je dolina Kamiennej, zaś od wschodu dolina Łomnicy. Wzniesienia są często malownicze, sięgają do wysokości 700 – 800 m n.p.m. Ich dodatkową ozdobą są rumowiska skalne i grupy skalne, szczególnie atrakcyjne na Witoszy (483 m n.p.m.), zarazem dobrym punkcie widokowym.
· Główny Grzbiet, zwany też Śląskim, o długości około 20 km, zaliczany do tzw. grzbietu granicznego z uwagi na przebieg granicy państwowej, to najdalej ku zachodowi usytuowana część Karkonoszy, wznosząca się od Przełęczy Szklarskiej na wschód po Przełęcz pod Śnieżką (1389 m n.p.m.). Mniej więcej w połowie szerokie siodło Przełęczy Karkonoskiej (1198 m n.p.m.), a faktycznie najniższe tu miejsce zwartego, granitowego grzbietu – Przełęcz Dołek ( 1178 m n.p.m.), dzieli go na część zachodnią i wschodnią. Ta pierwsza czyli zachodnia jest mniejsza, a jej ważniejsze kulminacje to: Wielki Szyszak (1509 m n.p.m., drugi co do wysokości szczyt polskich Karkonoszy. Zbocza jego pokrywa kamienne rumowisko), Łabski Szczyt (1471 m n.p.m., jego szczyt tworzy charakterystyczne skalne rumowisko, część zboczy pokrywają skalne gołoborza, stoki południowe są łagodne, a północne są strome) oraz Szrenica (1361 m n.p.m.). Niewątpliwą atrakcją są tutaj liczne skałki, często przy szlakach turystycznych, oraz przepaściste, alpejskie w wyglądzie Śnieżne Kotły (1244-1490 m). Składają się na nie Mały Śnieżny Kocioł i Wielki Śnieżny Kocioł. Zimą na górnej krawędzi kotłów tworzą się olbrzymie nawisy śnieżne sięgające około 6 m długości. Natomiast część wschodnia, choć wyższa (1400 m n.p.m.) nie posiada takich akcentów widokowych, zaś rzucającą się w oczy cechą są tu rozległe powierzchnie zrównania zajęte przez reliktowe torfowiska, które nadają tej części Karkonoszy unikatowy w środkowej Europie charakter tundry. Dlatego szlaki przebiegają wzdłuż krawędzi grzbietu, w tym nad kotłami, na dnie których znajdują się dwa urocze stawy polodowcowe: Wielki i Mały z moim zdaniem najpiękniej położonym w polskich górach schroniskiem PTTK Samotnia. Kulminacjami są tu Smogornia (1489 m n.p.m.), Mały Szyszak ( 1436 m n.p.m.) i bezimienna kopułka graniczna 1433 m n.p.m.
· Czarny Grzbiet, zbudowany ze skał metamorficznych, ciągnie się na 3 km ku wschodowi do Sowiej Przełęczy (1164 m n.p.m.). Jego charakterystycznym akcentem jest najwyższy w Sudetach szczyt – Śnieżka (1602 m n.p.m.), posiadająca genezę ostańcową. Jej odporne na wietrzenie hornfelsy zapewniły rozpiętość wysokości względnej od zachodu na ponad 500 m. Interesujące są tu grunty strukturalne oraz wąska i przepaścista Sowia Dolina. Usytuowana na północno-zachodnim krańcu jest Czarna Kopa (1407 m n.p.m.). Na Śnieżce znajduje się obserwatorium w kształcie „kosmicznych talerzy” i schronisko.
· Kowarski Grzbiet na swojej długości 4 km wyraźnie wyodrębnia się w krajobrazie, skręcając lekko ku południowemu wschodowi i opadając do Przełęczy Okraj (1046 m n.p.m.). Kulminacjami krańcowymi tego zwartego, zalesionego masywu o wyrównanej wierzchowinie są Skalny Stół (1285 m n.p.m.) od zachodu i Czoło (1275 m n.p.m.) od wschodu. W przeciwieństwie do poprzednich grzbietów, tu z rejonu drugiego z wymienionych szczytów wybiega ku północy, opadając nad Kowarami, krótkie ramię Wołowej Góry (1041 m n.p.m.), na zboczach której istniały niegdyś górnicze osady.
· Lasocki Grzbiet od Przełęczy Okraj (1046 m n.p.m.) gwałtownie kieruje się na południe w kierunku Przełęczy Lubawskiej na długość 8 km, wypuszczając kilka mniejszych grzbiecików, rozdzielonych malowniczymi dolinami. Przełęcz Kowarska (727 m n.p.m.) oddziela go od Rudaw Janowickich, zaś Kowarskie Rozdroże (787 m n.p.m.) od Wzgórz Bramy Lubawskiej. Najwyższym wzniesieniem jest tu Łysocina (1188 m n.p.m.), zaś owe drugorzędne pasemka mają 700 – 900 m z wyróżniającymi się kulminacjami Borowej (1056 m n.p.m.), Dzwonkówki (1004 m n.p.m.), Sulicy (946 m n.p.m.) i Bielca (931 m n.p.m.).
W Karkonoszach pozostałością polodowcową jest kilka stawów przetrwałych w podgrzbietowych kotłach. Najmniejsze są Śnieżne Stawy powstałe między morenami w Śnieżnych Kotłach, wyraźnie reagujące na okresy posuchy. Pod Smogornią utworzył się Wielki Staw na wysokości 1225 m n.p.m., jego osobliwością jest reliktowy wirek słodkowodny i endemiczny poryblin jeziorny na najbardziej ku południozachodowi wysuniętym stanowisku. Z tego m.in. względu okolica objęta jest ochroną ścisłą. Natomiast Mały Staw rozwinął się na wysokości 1183 m n.p.m., w najbardziej malowniczej części Karkonoszy i w połączeniu z równie pięknie położonym schroniskiem Samotnia przyciąga wielu turystów. Również tu bytuje wirek słodkowodny. Okoliczne stoki są bardzo lawiniaste.
Karkonosze zbudowane są w przeważającej części z granitu waryscyjskiego z niewielkim udziałem starszej jego osłony we wschodniej części, co stanowi podstawę do zaliczenia ich do starych masywów europejskich. Wysoka wartość tego terenu w skali europejskiej jest między innymi jedną z podstaw istnienia tu parku narodowego. Zjawiskiem charakterystycznym i częstym w Karkonoszach jest fen, odpowiednik tatrzańskiego halnego, powstający zwłaszcza w chłodnej części roku, najczęściej jesienią i wiosną, pod wpływem rozpierających od południa mas powietrza. Podczas ich spływu w dół osiąga on często prędkość ponad 100 km/h. Nadejście fenu zapowiada powstanie nad Śląskim Grzbietem zwartego wału chmur zwanego moazagotl. Charakter bariery górskiej sprawia, że zachmurzenie jest tu częste, sięgające na Śnieżce średnio 75% pokrycia nieba. Opady atmosferyczne należą do najwyższych w Sudetach, bowiem ich wartości roczne zamykają się w przedziale od ponad 750 mm u podnóża do ponad 1500 mm w rejonie Śnieżnych Kotłów. Ich maksimum przypada na lipiec, z wtórnym szczytem zimą. Liczba dni z opadem wynosi 180 -230. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od połowy listopada do pierwszej dekady kwietnia, wyżej odpowiednio dłużej. Najwięcej śniegu gromadzi się w polodowcowych kotłach i na ich stokach, tam też średniorocznie powstaje 20 – 30 lawin (region jako jedyny na świecie posiada kataster lawinowy), z reguły typu płytowego (deski śnieżne), przyczyną uruchomienia bywa często podcięcie przez człowieka.
W Karkonoszach widoczny jest piętrowy układ roślinności, obniżony jednak średnio o 400 m w stosunku do Tatr, w którym zasadniczy akcent tworzy dominacja drzewostanów – także w Karkonoskim Parku Narodowym (72%). Gatunkowo są to zespoły mieszane, typowe dla Europy Zachodniej i zarazem zachodnich Karpat, sporo jest tu także pochodzenia północnoeuropejskiego. W przedziale 1250 – 1450 m n.p.m. wykształciły się rozległe płaty kosodrzewiny, niekiedy utrzymały się w niej niewielkie skupiska lub pojedyncze okazy wierzby śląskiej i jarzębiny górskiej, a pod nimi borówczyska i wrzosowiska. Na otwartych i wilgotnych przestrzeniach flora jest bogatsza. Do dużych osobliwości florystycznych należą gatunki reliktowe, swoista pamiątka okresów tuż polodowcowych: wierzba lapońska i brzoza karłowata. O niezwykłej wartości przyrodniczej Karkonoszy stanowią liczne torfowiska grzbietowe i stokowe sprzed 3500 – 5000 lat, niekiedy i starsze, również relikt minionych okresów. Skąpą florą odznacza się piętro subalpejskie – powyżej 1450 m n.p.m. Liczne są tu rumowiska skalne, zaś w dogodniejszych miejscach rozwinęły się zespoły trawiaste różnych gatunków, wśród których dostrzec można sasankę alpejską, pierwiosnkę maleńką czy tutejszego dzwonka karkonoskiego.
Tragicznym okresem dla tutejszych lasów stały się lata 1978 -88, gdy począwszy od Gór Izerskich zaczęło się ich zamieranie. Jednym z powodów tego procesu były kwaśne deszcze, powstające w wyniku eksploatacji elektrowni nie posiadających urządzeń filtrujących.
Bardzo charakterystycznym elementem krajobrazu Karkonoszy są liczne skałki granitowe i granitognejsowe. Skałki te są o różnej wielkości i fantazyjnych kształtach. Powstały one w wyniku intensywnych procesów erozyjnych. Większość skałek posiada nazwy związane z ich kształtem lub podaniami ludowymi. Do najpiękniejszych grup skalnych należą skałki na Kocierzy (929 m), Owcze Skały koło Jakuszyc, Końskie Łby, Trzy Świnki i Twarożnik w rejonie Szrenicy, Pielgrzymy i Słonecznik, Skalny Stół, oraz liczne skałki rozsiane w różnych punktach zboczy Karkonoszy i ich Pogórza. Większość skałek stanowi dobre punkty widokowe.
Karkonosze są stosunkowo łatwo dostępne, gdyż dojście na wierzchowinę Śląskiego Grzbietu jest długie, ale bez szczególnych trudności. Strome i męczące są jedynie podejścia we wschodnich Karkonoszach, zwłaszcza Sowią Doliną i przez Kocioł Łomniczki. Do poznania uroków Pogórza Karkonoskiego służy kilka szlaków pieszych. Do najciekawszych należy zaliczyć niebieski, prowadzący z Miłkowa przez skałki i kaplicę św. Anny na Grobowcu do Borowic, skąd możliwe są różne warianty wędrówki. Godny polecenia jest szlak zielony z Sobieszowa przez Chojnik, usiany skałkami Grzybowiec, do Szklarskiej Poręby przez Wodospad Szklarki. Miejscami uciążliwa i stroma, ale ciekawa, pozwalająca poznać atrakcyjne skałki Paciorki, jest Koralowa Ścieżka z Jagniątkowa z niebieskimi znakami na Śmielec. Podobnie oznakowany jest szlak z Przesieki na Przełęcz Karkonoską, wiodący w dużej mierze górską drogą, jak też bardzo popularne dojście z Karpacza Górnego (koło świątyni Wang) do Samotni i na Śnieżkę. Podejście szlakiem czerwonym z Karpacza przez Kocioł Łomniczki wymaga sporej kondycji z uwagi na dużą stromość w górnym przebiegu, ale dostarcza pięknych widoków i umożliwia poznanie symbolicznego cmentarzyka Ofiar Gór. Podobny charakter posiada w górnej części szlak czarny z dolnego Karpacza na Sowią Przełęcz przez Sowią Dolinę. Czeka tu jednak turystów sporo ciekawostek geologicznych i dzika przyroda. Z Kowar na Grzbiet Kowarski można się dostać dwoma szlakami żółtymi: z centrum, dość łagodnie podnoszącym się i pod koniec stromiejącym na Skalny Stół oraz z Kowar Średnich wygodną drogą, zwaną Żółtą, obok dawnej kopalni rud uranowych i przy końcu stromą - na Okraj. Zasadnicze znaczenie dla komunikacji na samym już grzbiecie ma szlak czerwony. W zachodniej części Śląskiego Grzbietu wiedzie on niemal cały czas wzdłuż granicy państwowej, obok urozmaiconych skałek i granitowych kopułek, nad Śnieżnymi Kotłami omijając jednak Wielki Szyszak chroniony z powodu występowania tam gatunków strukturalnych. Niemal cały szlak jest bardzo widokowy. Natomiast od Przełęczy Karkonoskiej przeprowadzono go tuż poniżej grzbietu, po częstych rumowiskach, wyprowadzając na niezwykle atrakcyjny odcinek nad kotłami Wielkiego i Małego Stawu. Za nimi przechodzi po płaskiej niemal Równi pod Śnieżką, której regularna piramida szybko potężnieje. Dalszą wędrówkę grzbietową umożliwia szlak niebieski z kilkoma nieco męczącymi podejściami, mało uczęszczany, który za Okrajem sprowadza nas poniżej najwyższej części Lasockiego Grzbietu do Lubawki, zaś wzdłuż granicy – aż do Przełęczy Lubawskiej – prowadzą znaki zielone. Wariantem podgrzbietowym jest szlak zielony. Od Hali Szrenickiej łukiem omija on sam szczyt Szrenicy, po czym przez Halę pod Łabskim Szczytem biegnie Ścieżką nad Reglami dnem Śnieżnych Kotłów. Ten odcinek należy do najpiękniejszych i najciekawszych w całych Sudetach, posiadając wyraźnie alpejski akcent, prowadząc po morenach i wśród kosówki z widokami na liczące ponad 100 m urwiska. Kolejną atrakcję, choć nieco skromniejszą, stanowi Czarny Kocioł Jagniątkowski, za którym w miarę łagodnie dociera się do Przełęczy Karkonoskiej. Stąd wspomnianą Ścieżką przechodzi dalej równolegle do linii grzbietowej, by dotrzeć do Pielgrzymów – najpiękniejszej nie tylko w Karkonoszach, ale i całych Sudetach grupy skalnej.
{gallery}piotrp/karkonosze{/gallery}
Zamieszczone zdjęcia wykonali: Norbert, Piotrek.
Przy opracowaniu artykułu korzystano z "Atlasu Gór Polski" pod redakcją Marka Radwańskiego i Marcina Szymczaka wydawnictwa ExpressMap Polska Sp. z o.o.